บทที่ 3
ปฏิทินและปูม
(9) ดาวเคลื่อนที่ ๆ เรียกว่าดาวเคราะห์หรือเคลื่อนจากที่เดิมอยู่ทุกวันทุกเวลา เพื่อความสะดวกเมื่อต้องการจะรู้ว่าวันไหนเมื่อไรดาวเคราะห์ไหนอยู่ที่ไหนที่เรียกว่าที่สถิตของดาวเคราะห์ ท่านจึงบันทึกที่สถิตของดาวเคราะห์ไว้ทั้งอดีต และอนาคต (ซึ่งได้จากผลของการสังเกตการณ์ และแล้วตั้งเป็นกฎวิธีคำนวณไว้เรียกว่า คัมภีร์สุริยาตร์) รายการบันทึกที่สถิตย์ของดาวเคราะห์เรียกว่าปฏิทิน ในปฏิทินบันทึกรายการโคจรของดาวเคราะห์ในเวลาที่กำหนดไว้เฉพาะวันหนึ่ง ๆ
(10) ปฏิทินโหราศาสตร์สยามกำหนดเอาเวลา 2 ยามตรง หรือ 24.00 นาฬิกาของวันเป็นเวลาจำกัดที่จะบันทึกที่สถิตของดาวเคราะห์ (ราศีองศาลิปดา) บูรพาจาริย์ท่านอ้างว่าเวลานั้นเป็นเวลาที่ตรวจดูดาวในท้องฟ้าได้สะดวก ในปฏิทินบันทึกรายการโคจรหรือที่สถิตของอาทิตย์และจันทร์ ไว้ทุกวันพร้อมทั้งดิถีและฤกษ์ประจำวันที่จันทร์จรผ่านเข้าในกลุ่มดาวฤกษ์นั้น ๆ ส่วนดาวเคราะห์อื่นนอกจากอาทิตย์ และจันทร์บันทึกรายการที่สถิตไว้ในวันสิ้นปักษ์ มีหมายเหตุบอก พักร์ มนท์ เสริด และวันย้ายหรือยกขึ้นราศีใหม่ (ถ้ามี) ไว้ในระหว่างปักษ์ รวมความว่าในปฏิทินมีรายการที่สถิตประจำวันของดาวเคราะห์อาทิตย์ จันทร์ ทุกวัน มีรายการที่สถิตของดาวเคราะห์อื่น ๆ ทุกปักษ์ คือวันสุดของปักษ์ข้างขึ้นหรือปักษ์ต้นเดือนครั่งหนึ่ง วันสุดท้ายของปักข้างแรมหรือปักษ์ปลายเดือนครั้งหนึ่งพร้อมทั้งวันพักร์ เสริด มนท์ และวันขึ้นราศีใหม่ (ถ้ามี) ระหว่างปักษ์ปฏิทินนี้คำนวณล่วงหน้าเป็นปี ๆ
นักศึกษาจำต้องมีปฏิทินโหราศาสตร์อย่างนี้ไว้ใช้ ถ้าไม่มีก็จะผูกดวงชะตา หรือทำนายเหตุการณ์ต่าง ๆ จากดวงชะตาไม่ได้ โดยมากมีผู้รวบรวมไว้จำหน่ายเป็นเล่ม ๆ หลาย ๆ ปี.
(11) ตัวอย่างปฏิทิน
ปักษ์ข้างขึ้น
ก.ปฏิทินรายปักษ์ ประจำเดือน 9 ปีขาล พ.ศ. 1312
คำอธิบายดูปฏิทิน
(1) ช่องที่ 1 ราศี องศา ลิปดา อาทิตย์ เรียกว่าสผุดอาทิตย์
(2) ช่องที่ 2 ราศี องศา ลิปดา จันทร์ หรือสผุดจันทร์
(3) ช่องที่ 3 อักษรย่อแทนตัว
(4) ช่องที่ 4 ฤกษ์ นาทีฤกษ์ของจันทร์
(5) ช่องที่ 5 ดิถี นาทีดิถี
(6) วันที่ของเดือนสุริยคติ
(7) ในตารางท้ายปักษ์ ราศี องศา ลิปดา ฤกษ์นาทีฤกษ์ ของอังคารถึงมฤตยู ในวันท้ายปักษ์
(8) เลขในช่องว่างบอกรายการพระเคราะห์ย้ายราศีระหว่างปักษ์
(9) ปักษ์ข้างขึ้น แถวหน้าลงมาวันขึ้น 2 ค่ำเดือน 9 แถวสุดท้ายวันแรม 1 ค่ำเดือน 9
(10) ปักษ์ข้างแรม แถวหน้าลงมาวันแรม 2 ค่ำเดือน 9 แถวสุดท้ายวันขึ้น 1 ค่ำเดือน 10
เมื่อครบปีหนึ่งก็บันทึกรายการย่อไว้เรียกว่าปูม
คำอธิบายดูปูม
(1) เลขน่าปูมคือผลคำนวณจากเกณฑ์สุริยาตร์มีไว้สำหรับสอบหาสผุดดาวเคราะห์
(2) เลขในตารางแถวบนคือ เดือนจันทร์คติเดือนหนึ่งแบ่งออกเป็น 2 ช่อง ๆ หน้าข้างขึ้นช่องหลังข้างแรม
(3) เลขในตารางแถวที่ 2 ถัดช่องเดือนลงมาเป็นเลขแทนวัน ตัวเลขในช่องข้างขึ้นเป็นวันที่ตรงกับวันต้นเดือนตัวเลขในข้างแรมเป็นวันที่ตรงกับวันสิ้นเดือน เช่นเดือน 5 ขึ้น 1 ค่ำตรงกับวันอาทิตย์ แรม 14 ค่ำวันสิ้นเดือนตรงกับวันอาทิตย์
(4) ตัวอักษรแถวหน้าลงมา เป็นตัวอักษรแทนชื่อดาวเคราะห์ อาทิตย์ อังคาร ฯลฯ ถึงดาวเคราะห์มฤตยู
(5) ในบรรทัด อ. (อาทิตย์) ในช่องของเดือนต่าง ๆ มีเลขซ้อนอยู่ 2 จำนวน เลขจำนวนบนเป็นดิถีที่ดาวเคราะห์ อาทิตย์ยกขึ้นสู่ราศี (อยู่ในช่องข้างขึ้นเป็นดิถีข้างขึ้นอยู่ในช่องข้างแรมเป็นดิถีข้างแรม) เลขจำนวนล่างเป็นราศีหรือแทนราศีที่ดาวเคราะห์ยกขึ้นสู่เมื่อวันดิถีนั้น ๆ เช่นในแถวเดือน 5 บรรทัดอาทิตย์ ช่องข้างแรมมีเลข 11/0 คืออาทิตย์ ยกขึ้นสู่ราศีเมษเมื่อวันแรม 11 ค่ำเดือน 5 แถวเดือน 5 บรรทัด ว. (พุธ) ช่องข้างขึ้นมีเลข 11/0 คือพุธขึ้นสู่ราศีเมษเมื่อวันขึ้น 15 ค่ำเดือน 5
(6) บรรทัดสุดท้าย 2 บรรทัด ๆ บนวันที่ของเดือนสุริยคติที่ตรงกับวันขึ้นค่ำ 1 ของเดือนจันทรคติ บรรทัดล่างเดือนสุริยคติ
ปัจจุบันมีปฏิทินแสดงที่สถิต ประจำวันของดาวเคราะห์ทุกดาวเคราะห์ เป็นรายการละเอียดสะดวกแก่การหาที่สถิตย์ของดาวเคราะห์เมื่อต้องการ
