คือวันพระจันทร์เต็มดวงในช่วงเดือนอาสาฬหมาส เป็นที่รู้จักกันในวันไหว้ครู ประเพณีวันนี้จะสงวนไว้สำหรับการไหว้คุรุหรือ ปราชญ์หรือบูชาครู ในวันนี้สานุศิษย์ทำการเคารพครูบาอาจารย์ที่ประสิทธิ์ประสาทวิชาให้ คุรุ หมายถึงจิตวิญญาณแห่งความเป็นครู ผู้รู้ที่ทำการสั่งสอนสาวกให้มีความรู้ตาม
คุรุ ปูรณิมา เป็นที่รู้จักกันเป็นวันฤษีวยาส ปูรณิมา และวันนี้ก็เป็นวันครบรอบวันสมภพของพระเวทฤษีวยาส หรือ ฤๅษีกฤษณะ ไทวปายนะ วยาส ผู้แต่งมหากาพย์มหาภารตะ นอกจากนี้ก็จะเป็นการบูชาคุรุองค์สำคัญต่างๆในศาสนาฮินดู เช่น อาทิ สังกราจารย์ , ศรีมัทวาจารย์ ,ศรีรามานุจะ อาจารยะ เป็นต้น
สำหรับชาวพุทธ วันคุรุ ปูรณิมา ชาวพุทธจะทำการบูชาเพื่อรำลึกถึงวันที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงปฐมเทศนาครั้งแรกที่เมืองสารนาถ, รัฐอุตตรประเทศ
ปฐมเทศนา เป็นคำเรียกเทศน์กัณฑ์แรกของพระพุทธเจ้าที่ทรงแสดงแก่พระปัญจวัคคีย์ทั้ง 5 คือ โกณฑัญญะ วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ และ อัสสชิ ที่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน แขวงเมืองพาราณสี เมื่อวันเพ็ญกลางเดือน 8 หรือที่เรียกว่า วันอาสาฬหบูชา
การแสดงธรรมครั้งนั้นทำให้พราหมณ์โกณฑัญญะ 1 ใน 5 ปัญจวัคคีย์ เกิดความเลื่อมใสในพระธรรมของพระพุทธเจ้า จนได้ดวงตาเห็นธรรมหรือบรรลุเป็นพระอริยบุคคลระดับโสดาบัน ท่านจึงขออุปสมบทในพระธรรมวินัยของพระพุทธเจ้า ด้วยวิธีเอหิภิกขุอุปสัมปทา พระอัญญาโกณฑัญญะจึงกลายเป็นพระสงฆ์องค์แรกในโลก และด้วยเหตุที่ท่านได้บรรลุธรรมเป็นพระอริยบุคคล (อนุพุทธะ) เป็นคนแรก จึงทำให้ในวันนั้นมีพระรัตนตรัยครบองค์สามบริบูรณ์เป็นครั้งแรกในโลก คือ มีทั้งพระพุทธ พระธรรมและพระสงฆ์ ด้วยเหตุนี้จึงทำให้วันนี้ถูกเรียกว่า "วันพระธรรม" หรือ วันพระธรรมจักร อันได้แก่วันที่ล้อแห่งพระธรรมของพระพุทธเจ้าได้หมุนไปเป็นครั้งแรก และ "วันพระสงฆ์" คือวันที่มีพระสงฆ์เกิดขึ้นเป็นครั้งแรก อีกด้วย
เดิมนั้นไม่มีการประกอบพิธีการบูชาในเดือน 8 หรือวันอาสาฬหบูชาในประเทศพุทธเถรวาทมาก่อน จนมาในปี พ.ศ. 2501 การบูชาในเดือน 8 หรือวันอาสาฬหบูชาจึงได้เริ่มมีขึ้นในประเทศไทย ตามที่คณะสังฆมนตรี ได้กำหนดให้วันนี้เป็นวันสำคัญทางพระพุทธศาสนาของประเทศไทยอย่างเป็นทางการเมื่อ พ.ศ. 2501 โดยคณะสังฆมนตรีได้มีมติให้เพิ่มวันอาสาฬหบูชาเป็นวันสำคัญทางพุทธศาสนาในประเทศไทย ตามคำแนะนำของ พระธรรมโกศาจารย์ (ชอบ อนุจารี) โดยคณะสังฆมนตรีได้ออกเป็นประกาศสำนักสังฆนายกเมื่อวันที่ 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2501 กำหนดให้วันอาสาฬหบูชาเป็นวันสำคัญทางพุทธศาสนาพร้อมทั้งกำหนดพิธีอาสาฬหบูชาขึ้นอย่างเป็นทางการเป็นครั้งแรกในประเทศไทย โดยมีพิธีปฏิบัติเทียบเท่ากับวันวิสาขบูชาอันเป็นวันสำคัญทางพระพุทธศาสนาสากล
